راهبردهاي بهبود نظام نوین ترویج کشاورزي ایران

راهبردهاي بهبود نظام نوین ترویج کشاورزي ایران

راهبردهای کشاورزی نوین با استفاده از ‌راهبردهای SWOT

مزایای کشاورزی نوین:

نظام ترویج کشاورزي ایران در راستاي تحقق توسعه کشاورزي و روستایی، نیازمند تغییر و تحولاتی است؛ در این راستا طرح نظام نوین

ترویج کشاورزي از سال 94 در برخی استانهاي کشور اجرا شد. خدماترسانی بهتر نظام ترویج کشاورزي ایران مستلزم تدوین

سیاستهاي این بخش متناسب با تهدیدها و فرصتهاي آینده است. هدف کلی از پژوهش حاضر، ارزیابی نظام نوین ترویج کشاورزي ایران

در پنج استان فارس، کرمانشاه، اردبیل، گلستان و آذربایجان شرقی بهعنوان پیشگامان اجراي آزمایشی این نظام نوین است. مطالعه کیفی

حاضر با بکارگیري تکنیک SWOT به استخراج نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهاي پیشروي این نظام پرداخته و پس از وزندهی و

رتبهبندي توسط متخصصین ترویج و آموزش کشاورزي و تلاقی این ابعاد چهارگانه به ارائه راهبردهاي متناسب براي ارتقاي این نظام نوین

پرداخته است. طبق یافتههاي پژوهش، راهبردهاي تدافعی در هر سه حیطه طرح نظام نوین ترویج کشاورزي شامل پهنهبندي عرصههاي

کشاورزي، تجهیز و ساماندهی مراکز خدمات و مدیریت دانش براي سیاستگذاران ترویج کشاورزي در اولویت است. در این راستا

راهکارهایی در زمینهي کاهش نقاط ضعف و رفع تهدیدها ارائه گردیده است.

در دهههاي گذشته، کوششهاي بسیاري در جهت افزایش ثمربخشی فعالیتهاي ترویج در توسعه کشاورزي و روستایی به عمل

آمده است. مسألهي محدودیت منابع و هدف رسیدگی به تعداد زیاد کشاورزان توجه به رهیافتهاي ترویج را بیشتر کرده است. یکی

از رهیافتهاي مورد استفاده در ترویج کشاورزي رهیافت متداول (عمومی) است. این رهیافت متداولترین رهیافت مورد استفاده در

جهان و ایران است. فرضیه اصلی در این رهیافت بیان میدارد که علیرغم وجود فناوري و اطلاعات لازم، امکان دسترسی کشاورزان

به آنها وجود ندارد. لذا اگر بتوان معلومات مربوط به فناوري و اطلاعات موجود را به کشاورزان منتقل کرد، عملیات کشاورزي بهبود

خواهد یافت. یکی از معایب عمده این رهیافت این است که نوعاً فاقد جریان دوسویه اطلاعات است؛ بنابراین هنگامی که از این

رهیافت استفاده میشود مسائل، نیازها و علایق کشاورزان، از طریق مجراهاي ترویجی به بالا جریان نمییابد. این امر عیب دیگري را

موجب میشود. گاهی اوقات این رهیافت، در عین حال که نمایانگر هدفهاي کلی و هدفهاي مورد نظر در سطح ملی است، در

تطبیق پیامها براي مناطق گوناگون ناکام میماند. بهطور کلی در این رهیافت تنها کشاورزان خواهان مشاوره و تماس با مروجان،

کشاورزان بزرگتر و ثروتمندتر هستند و این باعث ایجاد شکاف در بین کشاورزان خواهد شد (رضائیمقدم و کرمی، 1385 .(رهیافت

مشارکتی ترویج کشاورزي از این اصل بهره میگیرد که هنگامی که روستاییان براي منافع خودشان سازمان مییابند، دستاوردهاي

فراوانی خواهند داشت لذا این رهیافت بر مشارکت پراهمیت کسانی تأکید دارد که باید از نظام ترویج کشاورزي تأثیرپذیرند. در

بهترین حالت، این مشارکت شامل کارکنان تحقیقات کشاورزي و سازمانهاي خدماتی و همچنین کشاورزان است. ترویج کشاورزي

کاملاً مشارکتی، عموماً به طیف گستردهاي از موضوعات کشاورزي مربوط میشود که کانون توجه محلی خود را هنگام تغییر کردن

مسائل روستا و یا به وجود آمدن نیازهاي جدید تغییر میدهد (رضائیمقدم و اسداله پور، 1396 .(در این رهیافت، شانس متناسب

بودن طرحی خاص با نیازها و علایق کشاورزان زیاد است. این رهیافت موجب افزایش اعتماد، آگاهی و فعالیت در کشاورزان میشود

و نیز نیروي انسانی و فنی ترویج را تأمین میکند (فعلی و همکاران، 1394 .(یکی از محدودیتهاي این رهیافت از دید برخی از

دولتها، نبود کنترل لازم از طرف دولت مرکزي در امور طرح است. ترویج عمومی هرگز بهتنهایی توان تأمین تمام تقاضاي کشاورزان

جهان براي خدمات ترویج را نخواهد داشت (2004, Alex & Rivera .(

بررسیها نشان میدهد که ترویج کشاورزي ایران در وضعیت نامطلوبی قرار داشته و هنوز نتوانسته است از لحاظ انتخاب رهیافت و

شیوههاي ترویجی، تدوین اهداف و وظایف، سازماندهی ساختار و تشکیلات، خود را رشد دهد (علیزاده و همکاران، 1397 .(همچنین،

این نکته را نیز باید در نظر داشت که محیط نظام ترویج کشاورزي بهطور دائم در حال تغییر است (2004, McDowell .(نظام ترویج

کشاورزي ایران نمیتواند به تغییر و تحولات بسیاري که در محیط اطراف آن رخ میدهد، بیتفاوت بوده و بهسادگی از آنها

چشمپوشی کند. خدماترسانی بهتر نظام ترویج کشاورزي ایران مستلزم آن است که بتوان سیاستهاي این بخش را متناسب با

تهدیدها و فرصتهاي آینده تدوین کرد (2008, Karami & Moghaddam-Rezaei .(اهمیت این موضوع به حدي است که برخی

معتقدند نظام ترویج کشاورزي اثربخش و کارا نیازمند این است که تواناییهایش را براي تغییر در زمینهي محیط پیرامون و فائق

آمدن بر این تغییرات درونی و بیرونی توسعه دهد؛ بنابراین نظام ترویج کشاورزي باید استراتژيهاي خویش را بهمنظور پاسخگویی به

این نیازهاي جدید و متغیر، دوباره جهتدهی کند (فعلی و همکاران، 1394 .(نظام نوین ترویج کشاورزي مجموعهاي از سازوکارهاي

سیاستگذاري، برنامهریزي، اجرایی و نظارتی است که با هدف ارتقاء و توسعه دانش و روزآمد نمودن مهارتهاي شغلی و ارتقاي

بهرهوري در تولید و خدمات بخش کشاورزي، طراحی و مدیریت میشود. با این رویکرد، امور حاکمیتی شامل سیاستگذاري،

برنامهریزي و نظارت با وزارت جهاد کشاورزي و سازمانهاي وابسته و تابعه و فعالیتهاي قابل واگذاري توسط بخشهاي

غیردولتی انجام خواهد شد (قاسمی و همکاران، 1397 .(ذينفعان در نظام نوین ترویج شامل کلیه واحدهاي تولیدي پهنه

تحت پوشش کارشناسان مستقر در حوزه دهستان (بهجز واحدهاي تولیدي، صنعتی و کشاورزي داراي نیروي متخصص) و

کارشناسان بخش دولتی و غیردولتی فعال در عرصههاي تولیدي هستند. نظام نوین ترویج کشاورزي و منابع طبیعی مبتنی بر

:(Ansari et al., 2019) است زیر اصول

1 -جامعیت و انسجام در سیاستگذاري، برنامهریزي و نظارت و تکثر در اجرا با بهرهگیري از رویکرد ترویج تکثرگرا در راستاي

مسألهیابی، پاسخگویی و تأمین نیازهاي فنی و تخصصی بهرهبرداران و تولیدکنندگان؛

2 -استقرار مدیریت دانش در بخش کشاورزي و منابع طبیعی براي دسترسی ذينفعان به دانش فنی و تحقیقاتی؛

3 -مشارکت، تعامل، بکارگیري ظرفیتها و امکانات زیربخشهاي اجرایی در تمامی مراحل (از تعیین نیاز حوزههاي شغلی بخش

کشاورزي تا طراحی و اجراي فعالیتهاي ترویجی)؛ و

4 -واگذاري فعالیتهاي ترویجی هر پهنه به بخش غیردولتی و سپردن مسئولیت پهنههاي تولیدي به کارشناسان مستقر در حوزه

دهستان. کارشناسان بخشهاي تخصصی (بهبود تولیدات گیاهی، بهبود تولیدات دامی، فنی و زیربنایی، امور اراضی و ...) در سطح

شهرستان بهعنوان کارشناس تخصصی موضوعی محسوب شده و بهعنوان اعضاي شبکه ترویج و مدیریت دانش و اطلاعات کشاورزي

محسوب میشوند. ارائه خدمات فنی، مشاورهاي و مهندسی به تولیدکنندگان و بهرهبرداران بخش کشاورزي نیز با استفاده از

ظرفیتهاي موجود در بخش غیردولتی مورد تأکید است.

مأموریت و اهداف نظام نوین ترویج کشاورزي و منابع طبیعی عبارت است از بهرهگیري از ظرفیت ساختاري مراکز جهاد کشاورزي،

بکارگیري ظرفیتهاي بخش غیردولتی در انجام امور اجرایی و عملیاتی ترویج، استقرار نظام مدیریت دانش، پهنهبندي عرصههاي

تولیدي براي استقرار کارشناسان بهمنظور توانمندسازي منابع انسانی بخش کشاورزي و افزایش کارایی و اثربخشی آنان در عرصههاي

تولیدي با رویکرد مسألهیابی و مبادله دانش و اطلاعات بین مراکز تولید کننده دانش و بهرهبرداران و دیگر ذینفعان بخش کشاورزي

بر اساس نیازهاي عرصه و با بهرهگیري از رویکرد ترویج تکثرگرا. اقدامات ترویجی ارائه شده در این طرح در راستاي سیاستهاي

اجرایی بخشهاي وزارت جهاد کشاورزي و مبتنی بر جهتدهی و بهرهمندي نظامهاي تولید و حرکت به سمت استقرار نظام مناسب

بهرهبرداري مبتنی بر پایداري تدوین شده و قصد دارد با توانمندسازي بهرهبرداران و کارشناسان شاغل در مراکز دهستان و توسعه

قابلیتهاي آنان، به پایداري تولید در کشور کمک نماید (رعنایی و مرتضوي، 1395 .(هدف از پژوهش حاضر، ارزیابی طرح نظام نوین

ترویج کشاورزي در استانهاي کرمانشاه، اردبیل، گلستان، آذربایجان شرقی و فارس بوده است؛ بدین منظور که با شناسایی نقاط

قوت، ضعف و فرصتها و تهدیدهاي موجود در این نظام، راهبردهاي کارآمد براي بهتر اجراشدن این طرح در سایر استانهاي کشور

پیشنهاد و ارائه گردد.

روش پژوهش

پژوهش حاضر با بکارگیري روش کیفی و استفاده از تکنیک SWOT در قالب مصـاحبه هـاي عمیـق بـه جمـع آوري اطلاعـات لازم در

شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید نظام نـوین تـرو یج کشـاورزي در اسـتان هـاي موردمطالعـه (کرمانشـاه، گلسـتان، اردبیـل،

آذربایجان شرقی و فارس) پرداخته است و پس از استخراج این موارد چهارگانه نیز با بهرهگیري از پرسشنامههـاي سـاختارمند و طبـق

نظر متخصصان ترویج و آموزش کشاورزي نسبت به امتیازبندي و رتبهبندي آنهـا اقـدا م نمـود ه اسـت. در واقـع بـدون چـاره اندیشـی

مسائل راهبردي، تحقق رسالت، چـشـمانـداز و اهـداف سازمان و اعمال سیاستهاي کلی و اعـلام شـده آن بـا چـالش هـاي اساسـی و

جدي روبرو خواهد شد (برایسون، 1386 .(از کنار هم قرار دادن عوامل چهارگانه نقاط قوت و نقاط ضعف با فرصتها و تهدیـدها، چ هـار

دسته راهبرد متنوع به دست میآید. بهگونهاي که از تلاقی نقاط قوت و فرصتها، دسته راهبردهاي تهـاجمی (SO (بـه دسـت آمـده و

به همین ترتیب از کنار هم گذاشتن نقاط قوت و تهدیدها، طبقه راهبردهاي تنوع (ST (به دست خواهد آمد. از تلاقـی نقـاط ضـعف و

فرصتها، راهبردهاي بازنگري (WO (و نهایتاً از کنار هم قرار دادن نقاط ضـعف و تهدیـدها، دسـته راهبردهـاي تـدافعی (WT (ایجـاد

میشوند (2016, Ferretti & Comino؛ محمدينیا و همکـاران، 1396 .(بـه عبـارت دیگـر بـا توجـه بـه رسـالت، چشـم انـداز، اهـداف و

سیاستهاي کلی سازمان و با استفاده از ماتریس (SWOT ،(چهار نوع یا چهار گروه از راهبردهاي ممکن به دست میآید:

(الف) راهبردهاي قوت ـ فرصت ( SO :(این حالت، مطلوبترین و مناسبتـرین حالـت بـراي سـازمان اسـت و بـدین معنـی اسـت کـه

سازمان ضمن آنکه از تواناییها و نقاط قوت درخور و قابل اتکایی برخوردار است، در محیط تعاملی و زمینهاي خود نیز با فرصـت هـاي

مناسب و گرانبهایی مواجه است.

(ب) راهبردهاي قوت ـ تهدید ( ST :(در این حالت، سازمان هر چند از قوتها و تواناییهاي قابل اتکایی برخوردار است ولـی در محـیط

تعاملی و زمینههاي خود نیز با چالشها و تهدیدهاي متعدد و جدي روبرو است.

(ج) راهبردهاي ضعف ـ فرصت ( WO :(در این حالت، هر چند فرصتهاي متعدد و گرانبهایی بـراي سـازمان در محـیط فـراهم اسـت

ولی از سوي دیگر ضعفهـا و ناتوانیها و آسیبپذیريهاي جدي نیز آن را در برگرفته است.

(د) راهبردهاي ضعف ـ تهدید ( WT :(در این حالت، سازمان علیرغم آنکه بـا ضعفهـا و نـاتوانی هـاي متعـدد و قابـل تـوجهی مواجـه

است، در محیطهاي تعاملی یا زمینهاي خود نیز با فشارها، چالشها و تهدیدهاي گوناگونی باید مقابله نماید.

چالشی که در حال حاضر ایجاد میشود این است که با توجه به اجراي طرح نظام نوین ترویج در پنج استان (فارس، کرمانشاه،

اردبیل، گلستان و آذربایجان شرقی)، کدام نوع از راهبردها در اولویت قرار داشته و بایستی در برنامهریزيهاي اجرایی در وهله اول

مدنظر قرار گیرد. در همین راستا بهمنظور ارزیابی این نظام نوین، نمونهاي هدفمند شامل اساتید پنج دانشگاه فوق بهعلاوه رؤساي

بخشهاي ترویج و آموزش کشاورزي در دو دانشگاه شیراز و تهران (جمعاً هفت نفر با تخصص ترویج و آموزش کشاورزي) در نظر

گرفته شد و نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهاي استخراج شده پژوهش، توسط این متخصصین وزندهی و رتبهبندي گردید.

تعیین این اولویتبندي نیازمند اجراي نظرسنجی از متخصصین و سپس انجام یک سري محاسبات ویژه طبق مراحل زیر بود (اژهن،

1392؛ رکنالدین افتخاري، 1389):

مرحله اول- تهیه و تنظیم پرسشنام هاي حاوي نقاط قوت و ضعف و فرصتها و تهدیدهاي کسب شده در استانهاي موردمطالعه؛

مرحله دوم- انتخاب مطلعین کلیدي که شامل متخصصین و صاحب نظران در حیطه پژوهش هستند و سپس توزیع پرسشنامه میان

آنان به منظور امتیازدهی و رتبه بندي عوامل چهارگانه (نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصتها، تهدیدها).

مرحله سوم- تنظیم جدول و محاسبه مجموع امتیازات کسبشده از نمونهها براي هر گویه (مورد) در هر ردیف در ستون اول؛

مرحله چهارم- محاسبه میانگین وزنهاي هر گویه (مورد) از تقسیم نمودن مجموع امتیازات بر تعداد افراد نمونه و درج آن در ستون

دوم جدول؛

مرحله پنجم- محاسبه وزن نسبی (R ،(از تقسیم نمودن میانگین وزن هر گویه (مورد) بر تعداد کل گویهها (موارد) در هر طبقه و

درج آن در ستون سوم جدول، البته لازم به ذکر است که مجموع کل وزن نسبیها در هر طبقه یا به عبارتی مجموع اعداد ستون

سوم بایستی در انتهاي جدول مشخص گردد؛

مرحله ششم- محاسبه مقیاس(M ،(طبق فرمول زیر و درج آن در ستون چهارم جدول:

(مجموع وزن نسبی تمام نقاط قوت) / (25 * وزن نسبی آن گویه) = مقیاس هرکدام از نقاط قوت 

(مجموع وزن نسبی تمام نقاط ضعف) / (25 * وزن نسبی آن گویه) = مقیاس هرکدام از نقاط ضعف 

(مجموع وزن نسبی تمام فرصت ها) / (25 * وزن نسبی آن گویه) = مقیاس هرکدام از فرصتها 

(مجموع وزن نسبی تمام تهدیدها) / (25 * وزن نسبی آن گویه) = مقیاس هرکدام از تهدیدها 

لازم به ذکر است که مجموع ستون مقیاس براي هر طبقه بایستی معادل 25 باشد؛ زیرا در صورتی که کلیه عوامل را 100 در نظر

بگیریم، سهم هر یک نسبت به سایرین، 25 درصد است.

مرحله هفتم- تعیین اولویت هر گویه (مورد) که با توجه به ستون مقیاسها انجام می پذیرد؛ به طوريکه هر گویه (مورد) که داراي

مقیاس بالاتري باشد، در اولویت بالاتري نسبت به سایر گویه ها (موارد) قرار خواهد گرفت.

مرحله هشتم- نهایتاً به منظور تعیین اولویتبندي بین انواع راهبردهاي تهاجمی، تنوع، بازنگري و تدافعی نیز بایستی مجموع

ستونهاي وزن نسبی نقاط قوت و ضعف با یکدیگر مقایسه شده و مجموع ستونهاي وزن نسبی فرصتها و تهدیدها نیز با یکدیگر

مقایسه گردد. سپس در هر دسته مقایسه، هر عامل که وزن نسبی بیشتري داشته باشد انتخاب گردیده و در مقابل عامل برنده در

مقایسه دوم قرار میگیرد.

یافته هاو بحث

بخش اول- تعیین و اولویتبندي راهبردها در مورد پهنهبندي عرصههاي کشاورزي

نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصتها و تهدیدها در زمینهي "پهنه بندي عرصه هاي کشاورزي" دسته بندي و کدگذاري شده اند. با توجه به

تعداد زیاد نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهاي موجود، این موارد بهمنظور امکان تحلیل هاي مورد نظر در قالب چند طبقه کلی

دسته بندي و کدگذاري گردید (جداول 1 تا 4 .(طبق یافته هاي جداول، با توجه به اینکه مجموع وزن نسبی نقاط قوت برابر با 42/6 و

این مقدار براي نقاط ضعف معادل 41/7 است، بنابراین نقاط ضعف با وزن نسبی بالاتر انتخاب میشود. از سوي دیگر مجموع وزن 

نسبی ستون فرصتها برابر با 18/7 و این میزان براي تهدیدها معادل 37/7 است؛ بنابراین تهدیدها نیز با وزن نسبی بیشتر، داراي

اولویت هستند. لذا از تلاقی نقاط ضعف و تهدیدها، راهبردهاي تدافعی (WT) داراي اولویت اول در تعیین راهبردهاي اصلی در

زمینهي پهنه بندي عرصه هاي کشاورزي هستند.

مبینا بغدادیان، تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۲/۱۸

SWOT پهپاد پهباد کشاورزی‌نوین محصولات‌ارگانیک کشاورز کشاورزی سیرنگ خلبان خدمات زمین زراعی باغ جهاد کشاورزی